Vijf eeuwen Bilkerts onder de Oldehove (4)
Hoeveel Bilkerts wonen er in de Bildtsestraat in Leeuwarden? Niet meer dan Dordtenaren in de Dordtse Straat in St.-Anna. Toch hebben Bilkerts door de eeuwen heen in ‘Lúwt’ aan de weg getimmerd. Dr. Kees Kuiken stelt ze in de ‘Nije Bildtse Post’ aan u voor. De titel van deze reeks komt uit een nieuwjaarswens uit 1940. Is de Bildtse beweging soms onder de Oldehove begonnen? Vandaag deel 4.
Vorige keer hebben we gekeken naar Bilkerts die voor hun werk naar Lúwt verhuisden. Wat dat werk was, verschilde vaak per familie. Zoals sommige families in de zeventiende eeuw in de horeca gingen, zo begonnen verschillende IJssels uit Ouwe-Syl omstreeks 1700 als bakker in Lúwt en andere Friese steden. Dat had mogelijk te maken met veranderende consumptiepatronen: minder vraag naar bier, meer vraag naar koffie en thee, en daarmee naar gebak. In de negentiende eeuw en twintigste eeuw heetten daarentegen veel nieuwe Bilkerts in Lúwt ‘zonder beroep’. Het waren zeker geen arme werklozen, want hun namen staan opvallend vaak in de jaarlijsten van rijkste Friezen (‘hoogstaangeslagenen’) die de Leeuwarder Courant van 1850 tot 1917 afdrukte. Veel van hen waren grote boeren die na de verkoop van hun bedrijf gingen rentenieren in de hoofdstad.
De graanbeurs, de veemarkt, het onderwijs en het sociaal-culturele leven maakten van Lúwt in de negentiende eeuw een sluitsteen van het ‘sociale agrosysteem’ van de Bildtse boerenstand. Jonge boeren volgden er de landbouwwinterschool, rijke boerendochters de HBS voor meisjes. In de negentiende eeuw reden geregeld koetsen naar voorstellingen in zalen zoals de Harmonie. In de twintigste eeuw sprongen autobusondernemers zoals Gerben (‘klaine Germ’) Dijkstra in dit gat.
Als je op die manier de smaak van het stadsleven te pakken had, was de stap om in de stad te gaan rentenieren niet zo groot. ‘Ik gaan hier weg te weunen, ik gaan na Lúwt,’ zoals een Bildtboer in 1940 aankondigde. Aan de brede uitvalswegen zoals de Harlingerstraatweg, de Stienserweg (nu Mr. P.J. Troelstraweg) en de Verlengde Schrans verrees de ene luxe renteniersvilla na de andere. In de negentiende eeuw kwam een soort oranjekoekstijl met oudhollandse sierelementen op, in de twintigste de stijl van vernieuwers zoals W.C. de Groot en E.A.M. Wölcken. Zo ontwierp Wölcken in 1926 voor een familie Rienks uit St.-Jacob ‘Huis Hoek’ aan de Harlingerstraatweg, schuin tegenover de ‘oranjekoekvilla’ die de Wassenaars uit Froubuurt omstreeks 1912 hadden neergezet.
De grote Bildtse boeren hielden omstreeks 1900 sociëteit in café ‘Het Hoekje’, halverwege St.-Anna en St.-Jacob. Hun rentenierende nazaten in Lúwt en omstreken troffen elkaar geregeld in de uitspanning ‘De Grote Bontekoe’ in Jelsum. Op deze ‘herensoos’ werden de nodige nieuwtjes uitgewisseld over land waarvan de pacht afliep en over geschikte kandidaten om het over te nemen.
Een belangrijke ‘rite de passage’ voor wie ging rentenieren, was het boelgoed. Een notaris veilde dan het vee, het gereedschap, de inboedel, de wagens, koetsen en sjezen en soms ook de woning. De veilingadvertenties geven een boeiend beeld van het soort bedrijf en de staat die was gevoerd. Na het boelgoed begon voor veel renteniers een leven vol vrije tijd, soms onderbroken door pachters die – met de pet in de hand en op klompen – hun ‘landheer’ kwamen betalen. Soms werd de pacht geïnd door een rentmeester, vaak de notaris die ook het pachtcontract had opgesteld.
Elske Siderius, de erfdochter van een boer uit St.-Jacob die in 1926 ging rentenieren aan de Stienserweg, pakte het anders aan. Ze trouwde in 1943 zelf met een notaris. Haar vermogen vormde de grondslag voor de Stichting Juckema-Sideriusfonds, die onder meer Bildtse goede doelen steunt.
Volgende maand maken we kennis met een oud-dorpsgenote van Elske die op haar eigen manier heeft bijgedragen aan het culturele leven in Luwt. Deze vrouw leidde daar een rijk leven vol boeken.
