Unieke geluidsopnames uit 1927 opgedoken
Het Fries Film & Audio Archief (FFAA) heeft samen met de Fryske Akademy en Tresoar 76 geluidsopnames uit 1927 laten digitaliseren. Daarop is te horen hoe er honderd jaar geleden Fries en streektalen werden gesproken. Ook het Bildts is vertegenwoordigd; het zijn daarmee – voor zover bekend – veruit de oudste opnames van het Bildts die te horen zijn. Alle opnames zijn online te beluisteren.
‘In de winter fladdere de droge blâderen in de lucht om. ’t Hout daadlik wel op met sneejagen. Dan wort ’t beter weer. De goeie ouwe man is met ’n peerd deur ’t iis sakt en in ’t kouwe water raakt.’ Staccato maar hoorbaar goed geluimd leest een onbekende Bildtse man veertig voorbeeldzinnen voor, in een studio in Leeuwarden, in 1927. Hij is daar om mee te werken aan een grootschalig project om alle Friese varianten en de streektalen vast te leggen op zogenaamde schellakplaten, ook wel 78 toerenplaten.
Het fragment is onderdeel van een grote collectie nu gedigitaliseerde oude opnames. De platen hebben een eeuw in de opslag gelegen, eerst bij de Provinciale Bibliotheek (PB) en later bij Tresoar. Het initiatief voor de opnames kwam verrassend genoeg niet uit Fryslân zelf, maar uit Duitsland. Hoogleraar professor Theodor Siebs van de Universiteit van Berlijn, specialist op het gebied van de Friese taal in Duitsland, overzag het project en toog naar Leeuwarden. Daar regelde hij samen met bibliothecaris Geert A. Wumpkes de sprekers, uit alle hoeken van Fryslân, die naar Leeuwarden kwamen. De opnames vonden plaats in april 1927.
,,Heel erg bijzonder dat het publiek het kan beluisteren. Bij het Fries is heel mooi de ontwikkeling van de taal te volgen. Met de nieuwste technieken kunnen we nu ook fonetisch onderzoek doen, door op een natuurkundige manier naar de klanken te kijken,” aldus Stjabuurtster Jelske Dijkstra, taalonderzoeker bij de Fryske Akademy, onlangs in het Radio1-programma ‘OVT’, dat aandacht aan de vondst besteedde.
Voor taalkundigen zijn de opnames een goudmijn. De Fryske Akademy gaat ze gebruiken om verder onderzoek te doen naar geluids- en uitspraakveranderingen in het Fries en de dialecten. Omdat in elk dialect of (streek-)taal dezelfde zinnen uitgesproken worden, is het gemakkelijk om uitspraak te vergelijken.
De opnames bestaan uit fragmenten in o.a. het Westerlauwers Fries, dialecten uit Oost- en Noord-Friesland in Duitsland en zelfs Denemarken. Uit Fryslân horen we o.a. Kleifries en Woudfries, maar ook Zuidwesthoeks, Hindeloopers, Aasters, Westers, Schiermonnikoogs en dus het Bildts.
Tresoar vond in een citaat van bibliothecaris Wumpkes dat bewijst dat men toen al wist dat de opnames eeuwigheidswaarde hebben: ‘Sokke platen binne ûnforslytber, sadet men troch in grammofoon oer tûzen jier yette in Skylger ef Hynljipper praten hearre kin.’
Van het Bildts zijn de opnames van het Meertens Instituut uit de jaren ’60 al wel bekend. Onderzoekers zetten toen bij Bilkerts uit diverse dorpen een microfoon op tafel en liet hen tussen een kwartier en drie kwartier praten, om het dialect op te nemen. Deze opnames zijn misschien minder spontaan – er worden voorbeeldzinnen uitgesproken – maar veel ouder.
Naast de veertig voorbeeldzinnen is ook een fragment van zo’n drie minuten te beluisteren, een soort dialoog in het Bildts. Er wordt o.a. gesproken over Stjaasmet en Froumet, dagelijke bezigheden, natuur en dieren; er komt van alles voorbij: ‘Op ’t feld binne dúzzenden muzen, die hewwe klaine oochys en die trippele met hur klaine foetsys flug over ’t sând. En wij foere se, âns frete se ‘t boerelând op.’
De Bildtse inspreker spreekt vrij consequent een ‘e’ achter de werkwoordsvorm: ‘wij doene, dou biste, se wist niet wat ’t troitsy kost hadde’. Ook valt op dat het woord ‘koke’ meer klinkt als ‘koeke’, en ‘droge’ als ‘droege’. Het ‘och, goien’ (och heden) klinkt, en tot slot wordt de verteller moe: ‘Ik mot even met ’t fel over de ogen lêge, âns bin’k de hele dâg niks meer weerg.’
Beluister de opnames (de link verwijst door naar de Soundcloud-pagina van het FFAA; scroll naar beneden voor de hele lijst met opnames, de Bildtse opnames zijn nummers 58 en 59): https://tinyurl.com/2p8j9u3n
Syds Wiersma (FFAA) overhandigt de gedigitaliseerde opnames aan taalonderzoeker Jelske Dijkstra van de Fryske Akademy. (foto: Tresoar)
