Doodgeschoten Klaas Groeneveld wordt nog altijd herdacht
Ook al heeft ze hem niet persoonlijk gekend, Klaas Groeneveld heeft altijd een rol gespeeld in het leven van Maaike De Vries uit Leeuwarden. Klaas werd in 1944 in Sint Jacob door een Duitser doodgeschoten. Een verhaal over verlies en het nut van herdenken.
Als kind zag Maaike de Vries (65) altijd een portret van Klaas Groeneveld op de schoorsteenmantel bij haar grootouders staan, aan de Van Wijngaardenstraat in Sint Jabik. ,,Ik kan zijn gezicht zo uittekenen”, vertelt ze in Huizum-West in Leeuwarden. De man op de foto was haar in 1944 doodgeschoten oom, de zoon van haar grootouders Dirk Groeneveld en Teatske Oppedijk, broer van haar moeder Tjitske.
Destijds had Maaike geen prangende vragen over Klaas en de tragische gebeurtenis waardoor hij om het leven kwam. ,,Mijn moeder en haar ouders spraken er bijna nooit over. Het was heel beladen. Maar deze foto stond er altijd.” Ze pakt het portret van Klaas, die tussen knipsels en fotomappen op tafel ligt. Een zachtaardig gezicht, vindt ze. Hij moet een man met een goed hart zijn geweest. Altijd heeft ze wel een connectie met hem gevoeld. ,,Hij hoort er gewoon bij. Het is jammer dat ik hem niet heb gekend.”
Terug naar 1944. Het is 5 september, een regenachtige dag. Op radio Oranje, de verboden radiozender van de Nederlandse regering in ballingschap, is te horen dat de geallieerden Breda hebben bereikt. Het bericht is onjuist, maar zorgt wel voor emotionele tafeleren in Nederland: het gevoel heerst dat Nederland binnenkort van de Duitse bezetting wordt bevrijd. Duitsers raken her en der in paniek.
In Sint Jacob komen mannen ‘op de hoek’ bij de Groate Kerk bij elkaar om het nieuws te bespreken. Een stuk of vijftien staan hier te praten als er vanaf de Westerdijk vier of vijf Duitse soldaten aan komen marcheren. De mannen besluiten zich uit de voeten te maken, aanvoelende dat de stemming van de Duitsers anders dan anders is. ,,En sowieso heerste er een samenscholingsverbod”, weet Maaike.
Klaas komt op dat moment naar de hoek fietsen vanuit de Van Wijngaardenstraat. Hij is vanwege het slechte weer niet op het land aan het werk en is benieuwd wat er gaande is, zo gaat het verhaal. Ook heeft hij ondergedoken gezeten bij zijn ouders, omdat hij zich niet heeft gemeld voor arbeidseinsatz, dwangarbeid dat jonge mannen in Duitsland moeten verrichten. Klaas denkt in elk geval dat het veilig genoeg is om het dorp in te fietsen.
Als hij op de Van Saksenstraat is (dan Klein Noordeinde) is, komt een deel van het groepje mannen op hem af. Een buurman die erbij is waarschuwt Klaas terug te gaan, omdat de situatie gevaarlijk is. Klaas keert om en op dat moment schiet een Duitser – zonder waarschuwing – vanuit kniehouding in Klaas’ achterhoofd. Hij is op slag dood.
Het nieuws verspreidt zich razendsnel door het dorp. ,,Ook omdat zijn lichaam moest blijven liggen. Dat deden ze bij wijze van waarschuwing voor anderen. Er mocht later wel een laken overheen.”
Klaas Groeneveld is 35 jaar als hij sterft. Hij is in 1909 geboren in het gezin van vader Dirk, moeder Teatske en zussen Tjitske, Anna en Hieke. Hij woont en werkt later onder andere als kantoorbediende bij de Vereniging Beurtvaartbedrijven in Dokkum. In 1939 wordt hij opgeroepen voor mobilisatie en komt hij op een kazerne in Haarlem terecht. Of en waar hij vocht in de meidagen van 1940, voordat Nederland zich overgeeft, is niet bekend. Maaike toont een pararoma-foto van poserende soldaten. In 1942 krijgt Klaas een vrijstelling voor arbeidseinsatz omdat hij werkzaam is in de landbouw, of misschien gaat hij nu op het land van zijn vader werken om onder de dwangarbeid uit te komen.
Een vrijstelling zit er niet meer in als de Duitse bezetter alle dienstplichtige Nederlandse militairen in 1943 oproept om zich te melden voor arbeitseinsatz in Duitsland. Waarschijnlijk houdt Klaas zich voortaan thuis bij zijn ouders verborgen, mogelijk werkt hij wel gewoon op het land. In datzelfde jaar voeren de Duitsers na de meistaking overal het standrecht in. Als iemand zich verzet tegen Duitse opdrachten, kunnen ze zonder proces worden neergeschoten. Dat overkomt dus ook Klaas.
‘Een noodlottig ongeval’, noemt de familie de dood van Klaas noodgedwongen in de rouwadvertentie. De benaming ‘laffe daad’ komt volgens Maaike meer in de buurt. Toch koestert ze geen haatgevoelens jegens de Duitser die schoot. ,,Daar is de afstand te groot voor. Ik weet niet hoe dat voor mijn moeder en grootouders was. Je weet bovendien niet wie die soldaat was, je hebt er geen gezicht bij. Je weet ook niet precies waarom hij dat op dat moment deed. Oorlog doet rare dingen, mensen onstporen.” Ze verwijst ook naar de oorlog in Oekraine, dat haar beeld bevestigt. ,,Ik denk dat mensen in oorlogstijd tot gruwelijke dingen in staat zijn.”
De oorlog laat sporen na, indirect ook voor latere generaties. ,,Mijn moeder zei wel eens op geïrriteerde toon: jullie hebben de oorlog niet meegemaakt! En ik zei dan: nee, wees blij.” Ook vader had in Sexbierum nare dingen gezien en meegemaakt, zoals een buurjongen die werd doodgeschoten. De trauma’s werden vaak diep weggestopt. ,,Toen ik eens met mijn moeder naar een tentoonstelling ging over de oorlog in Harlingen, zagen we als eerste een foto van Klaas. Mijn moeder was helemaal van de kaart, al voor we de rest hadden gezien.”
Aandacht voor oorlog en de slachtoffers was in latere perioden wel welkom. Het deed haar moeder goed, weet Maaike, dat Klaas genoemd werd bij de onthulling van het algemeen herdenkingsmonument bij de Groate Kerk in 2005. Ook nu nog wordt hij ieder jaar herdacht op 4 mei. En als er huizen op het oude kaatsveld van Sint Jacob komen, krijgen de straten de namen van oorlogsslachtoffers. Laatst is ze nog eens wezen kijken. ,,Er is nog niets, maar dat komt ooit. Ook de straatnaam is een stukje erkenning voor zijn leven en zijn dood.”
