‘Inkele Bilkerts út Lúwt’ – Vijf eeuwen Bilkerts onder de Oldehove (1)
Hoeveel Bilkerts wonen er in de Bildtsestraat in Leeuwarden? Niet meer dan Dordtenaren in de Dordtse Straat in St.-Anna. Toch hebben Bilkerts door de eeuwen heen in ‘Lúwt’ aan de weg getimmerd. Dr. Kees Kuiken stelt ze in de komende maanden aan u voor. De titel van deze reeks komt uit een nieuwjaarswens uit 1940. Is de Bildtse beweging soms onder de Oldehove begonnen?
Al zolang ’t Bildt bevolkt is, dus vanaf het begin van de zestiende eeuw, zijn Bilkerts verhuisd naar steden waar ze hun ambacht of ambt beter konden uitoefenen dan in een van de parochiedorpen. Die trek naar de steden kun je vanuit twee gezichtspunten beschrijven. De meeste historici hanteren een stedelijk perspectief. Ze zien het platteland vooral als leveranciers voor stedelijke markten en als een aanvulling op de stedelijke arbeidsmarkt, die voortdurend mensen te kort kwam. Zo kun je ’t Bildt beschrijven als onderdeel van de ‘invloedssfeer’ van steden zoals Franeker of Leeuwarden.
In 2004 keek de Gentse hoogleraar Eric Thoen met een frisse blik naar deze gang van zaken. Hij zag de plattelandseconomie als een lappendeken van markten en machtsverhoudingen. Daarin konden steden en stedelingen een rol spelen, maar dan aan de rand van deze ‘sociale agrosystemen’. Zo kun je Leeuwarden beschrijven als deel van het ‘sociale agrosysteem’ van ’t Bildt. Daarbij kun je vragen stellen zoals: wat betekende Leeuwarden vroeger precies voor ’t Bildt? En wat betekenden Bildtse nieuwkomers als groep of als persoon voor het stedelijke leven in de Friese hoofdstad?
Aan elk van deze vragen zitten drie kanten: een economische, een sociale en een culturele. ’t Bildt was vanouds een ‘graanrepubliek’. De afzet van graan en bier – en later van aardappelen – was eeuwenlang de ‘moedernegotie’ waarop de Bildtse economie dreef. Geen wonder dus dat Bilkerts letterlijk een ‘graantje meepikten’ van de snel groeiende bedrijvigheid in Leeuwarden. In de kleinere steden Dokkum, Franeker en Harlingen drongen ze gemakkelijk door in het stadsbestuur. Zo’n sociale stijging zat er in Leeuwarden niet in. De drempel van de raadszaal lag daar een stuk hoger. Vanaf de negentiende eeuw gingen veel rijke Bilkerts rentenieren in Leeuwarden. Daarmee leverden ze ook een culturele bijdrage aan het stadsbeeld. Hun renteniersvilla’s zijn nu vaak monumenten.
Andersom was het leven in Leeuwarden, dat in de twintigste eeuw ook de culturele hoofdstad van Friesland werd, een rijke voedingsbodem voor wat we nu de ‘Bildtse beweging’ noemen. In 1940 timmerden ‘inkele Bilkerts in Lúwt’ anoniem aan de weg met een Bildtstalige nieuwjaarswens. Een jaar later verscheen in een Leeuwarder nieuwsblad voor het eerst sinds de negentiende eeuw weer een verhaal in het Bildts. Hoe de sociale en culturele herleving van het Bildts in 1963 werd bezegeld met de publicatie – in Leeuwarden – van de eerste wetenschappelijke beschrijving van deze ‘taal der’t men in dinkt en die’t men praat’ is vaker verteld, maar dit verhaal past zeker ook in deze reeks.
Wanneer begon de Bildtse trek naar ‘Lúwt’? De eerste Bilkerts zijn hier tussen 1530 en 1544 in de ‘burgerboeken’ ingeschreven als nieuwe burgers, maar al in 1507 komt een herkenbaar Bildtse naam voor in een Leeuwarder akte. Het is een aflaatbrief – een soort zielenheilsverzekeringspolis – voor Rimpke, dochter van Franciscus van den Maye. Haar vader was vermoedelijk de stamvader van de Bildtse familie Van der Meij. Misschien was Rimpke non of bagijn in Leeuwarden, want zulke vrouwen waren een dankbare doelgroep voor ‘aflaatkramers’. Bijna een eeuw later dook de toenaam ‘Bilt’ op in Leeuwarden. In 1598 deed een Johannes Bilt er belijdenis en in 1603 liet een Lourens Bilt er een dochter Berber dopen. Meer is over hen niet gevonden, maar wel over een ‘bekinde Bilkert’ die vanaf 1612 in Leeuwarden van zich liet horen. Volgende maand verklappen we wie.
De stad vanuit het platteland, Leeuwarden volgens Guiccardini (1617).
Rimpkes aflaatbrief uit 1507. (Tresoar)
